اشکان صدیق: امیرالمومنین(ع) در پاسخ به سوال پرسشگری درباره افضلیت عدل یا جود، جواب بسیار نغز و عمیقی دادهاند که تشریح آن میتواند به طرحریزی و نظامسازی در حکومت اسلامی کمک شایانی کند. ایشان در پاسخ به این پرسش که أَیُّهُمَا أَفْضَلُ، الْعَدْلُ أَوِ الْجُودُ؟ در حکمت 437 نهجالبلاغه فرمود: الْعَدْلُ یَضَعُ الْأُمُورَ مَوَاضِعَهَا، وَ الْجُودُ یُخْرِجُهَا مِنْ جِهَتِهَا؛ وَ الْعَدْلُ سَائِسٌ عَامٌّ، وَ الْجُودُ عَارِضٌ خَاصٌّ؛ فَالْعَدْلُ أَشْرَفُهُمَا وَ أَفْضَلُهُمَا؛ عدل، هر چیزى را در جاى خود قرار مىدهد ولى سخاوت و بخشش آن را از مسیرش فراتر مى برد. عدالت، قانونى است همگانى ولى جود و بخشش جنبه خصوصى دارد بنابراین عدل، شریفتر و برتر است.
شاید این سؤال به دنبال گفتوگویى بوده که در میان بعضى اصحاب آن حضرت واقع شده است. بعضى جود را مهمتر مىدانستند و بعضى عدل را؛ قضاوت و داورى را خدمت امام علیهالسلام آوردند و امام علیهالسلام جواب بسیار جامع و حسابشدهاى دادند.
در واقع امام علیهالسلام به 2 نکته اساسى اشاره فرموده است: نخست اینکه نتیجه عدالت این است که هر کسى در جامعه به حق خویش برسد و هر چیز در جاى خود باشد. اصولا بعضى عدالت را چنین معنا کردهاند: «وضع الشىء فى موضعه؛ هر چیز را در جاى خود قرار دادن». روشن است که در این صورت تمام افراد اجتماع به تلاش و کوشش برمىخیزند تا بتوانند حق عادلانه خود را بگیرند و در نتیجه جامعه در سایه عدالت، شکوفا و فعال و مترقى مىشود اما جود و بخشش چنین نیست، زیرا چیزى اضافه بر استحقاق افراد است که البته در جاى خود بسیار خوب و شایسته است ولى اى بسا همین صفت خوب و شایسته سبب شود عدهاى به تنبلى رو آورند و تلاش و کوشش را کم کنند و به انتظار جود و بخشش سخاوتمندان بنشینند.
امام علیهالسلام به نکته مهم دیگرى نیز اشاره مىکند و مىفرماید: عدالت امرى است فراگیر که تمام جوامع انسانى مىتوانند از آن بهرهمند شوند و در سایه آن به زندگى آبرومند دامه دهند، در حالى که جود و بخشش فراگیر نیست و همیشه موضعى و محدود است و روشن است چیزى که آثار مثبت آن همه افراد جامعه را فرامىگیرد از چیزى که جنبه محدود دارد بهتر و اشرف و افضل است.
علامه شهید آیتالله مطهرى در این باره سخنى دارد که عینا مىآوریم: جود و ایثار را نمىتوان مبناى اصلى زندگى عمومى قرار داد و بر اساس آنها مقررات و قانون، وضع و آن را اجرا کرد. اگر جود و احسان و ایثار تحت قانون و مقررات لازمالاجرا درآید دیگر جود و احسان و ایثار نام ندارد به اصطلاح از وجودش عدمش لازم مىآید. جود و ایثار وقتى جود و ایثار است که هیچ قانون و مقررات حتمى و لازمالاجرا نداشته باشد و آدمى صرفا به خاطر کرم و بزرگوارى و گذشت و نوعدوستى و بلکه حیاتدوستى جود کند. بنابراین، عدل از جود افضل است... به علاوه، همین جودها، احسانها و ایثارهایى که در مواقعى خوب و مفید است و از نظر جودکننده فضیلتى بسیار عالى است، از نظر گیرنده فضیلت نیست، حساب او را هم باید کرد، حساب اجتماع را هم باید کرد؛ اگر رعایت موازنه اجتماعى نشود و حساب نکرده صورت بگیرد، همین فضیلت اخلاقى موجب بدبختى عمومى و خرابى اجتماع میشود. صدقات زیاد و اوقاف زیاد و حساب نکرده، نذورات زیاد و حساب نکرده در هرجا که وارد شده مانند سیل، جامعه را خراب کرده، روحیهها را تنبل و کلاش و فاسدالاخلاق بار آورده، لطمهها و خساراتى وارد آورده است.
قرآن مجید نیز در آیه 90 سوره نحل اشاره پرمعنایى به این موضوع دارد و مىفرماید: «إِنَّالله یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِى الْقُرْبَى وَیَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ وَالْبَغْىِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ؛ خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان مىدهد، و از فحشا و منکر و ستم نهى مىکند؛ خداوند به شما اندرز مىدهد، شاید متذکر شوید!». نخست به اصل عدالت به عنوان یک اصل فراگیر اشاره مىکند و مسأله احسان را در درجه بعد قرار مىدهد، و از تعبیر به «إِیتَاءِ ذِى الْقُرْبَى» فراگیر نبودن آن روشن مىشود.
امام صادق علیهالسلام درباره اهمیت اجرای عدل در جامعه میفرماید: «الْعَدْلُ أَحْلَى مِنَ الشَّهْدِ وَأَلْینُ مِنَ الزُّبْدِ وَ أَطْیبُ رِیحاً مِنَ الْمِسْکِ؛ عدل شیرینتر از عسل، نرمتر از کره و خوشبوتر از مشک است».